De vrijheid in de eigen binnenwereld bepaal je zelf en blijft behouden, ook als onder het juk van tirannie dat niet altijd in blijdschap kan worden uitgedragen. De bezetting in de Tweede Wereldoorlog is als kind ervaren. Een kind begrijpt niet alles, maar wel dat er groot onrecht heerst en dat vrijheid het allergrootste goed is. Vanaf de kindertijd is het besef gebleven voor de hoge waarde van aardse vrijheid.

Zelfs een kind beseft het kleine verzet in het zingen van een verboden liedje. De bezettingsjaren zijn een tijd van intensieve huiskamerdiscussies binnen de kring van familie en goede vrienden. Daarin schuilt de voeding voor het buitengewone enthousiasme om te streven naar een betere wereld. Hoelang heeft dat geduurd?

Aards gezag heeft niet alleen betrekking op regering en overheid, want heeft minstens evenveel betekenis bij kerken, verenigingen, instituten en presterende personen. In al die andere situaties kan sprake zijn van een respectvol, op kennis, ervaring en wijsheid gegrond aards gezag. Het aards gezag, zeker van regering en overheid, is echter veelal dwingend tegen beter weten in. Daar is dan meer bij in het geding dan de hierna genoemde drie zaken.

Voor het vasthouden aan gelijk vormen woorden een grote steun en als dat niet langer mogelijk is, helpt het woordje ‘misverstand’ om het ongelijk te erkennen.

Voor het uitoefenen van een ambacht moet na een leerperiode wijd en zijd ervaring worden opgedaan. Het zich op deze wijze tot meester bekwamen, is vereist om met respect afdwingend gezag te kunnen optreden. Dit geldt niet alleen voor handarbeid maar voor alle werkzaamheden. Dit gevoel stemt kritisch over de geest van deze tijd.

De ontwikkeling van de laatste jaren roept gedachten op aan een oud Arabisch gezegde: “Ervaring is de bril van het verstand”. Ook aan hetgeen in 1690 al werd gezegd door de Engelse filosoof John Locke: “Kennis kan hier ervaring niet te boven gaan”. Met de verbondenheid aan de intuïtie en het inzicht, dat die op kennis en ervaring is gegrond, richten de gedachten zich op het relativeren van deze hype in een sonnet, waarvoor de eerste zin ‘De intuïtie waakt en is ons lief’ direct in het hoofd komt. Lees het boek dat Paul Scheffer schreef over zijn grootvader Herman Wolf (1893–1942). Herman Wolf schreef over rationalisme en irrationalisme. Over de irrationalist, die instinct en intuïtie ziet als bronnen van kennis, die een dieper inzicht in leven en werkelijkheid geven. Paul Scheffer noemt tijdgenoten van zijn grootvader. Er blijkt niets nieuws onder de zon en duidelijk is, dat de grootheden uit het verleden al duidelijke uitspraken hadden voor het intuïtief checken van de waarheid.

“Massa en collectief kunnen werkelijk zonder waarheid leven; ze hebben er geen behoefte aan en zijn er evenmin toe in staat” [Ortega y Gasset 1883–1955]

Bij het relativeren blijkt de zotheid een regelmatig terugkerend verschijnsel in het bestaan van mensen. De wijsheid van Spinoza en Erasmus heeft dat niet kunnen veranderen. De ervaring met zotheid vangt aan in de kindertijd en eindigt niet. Het herkennen van de zwakke mens moet relativerend worden ervaren. De taal voedt argumenten die in het gevoel niet worden herkend.

‘Er zijn geen verrassingen in logica.’ (Wittgenstein) ‘Logica is gegeneraliseerde jurisprudentie.’ (Toulmin) Het raadsel van tijd en ruimte is niet te vatten.

Hoe zou het aardse leven zonder zesentwintig letters zijn? Toch is taal niet meer dan een middel, maar in de geest van deze tijd wordt menig middel als een hoofdzaak gekoesterd.

Filosoferen is volgens ‘Van Dale’ wijsgerig een stof behandelen of diep nadenken. Het denken intrigeert. Veel meningen berusten niet op denken en zeker niet op diep nadenken. De invloed van het schrift is nauwelijks te vatten. Gevoel, klank en geur zijn belangrijk. De taal schiet als middel te kort om alles te doen kennen. De vraag komt waarom zoveel tot denken dwingt. Diep nadenken is moeilijk en in de poging daartoe ontstaat het gevoel iets te begrijpen dat moeilijk is te verwoorden.

Tagore, Gibran, Stuart Mill, Schumacher en tientallen anderen slagen daar wel in. De pogingen vinden troost in de uitspraak van Ortega y Gasset: ‘De weg is beter dan de herberg.’

Paul Ricoeur wordt aangevoeld in zijn: ‘Er is geen begrip van het zelf mogelijk dat niet bemiddeld is door tekens, symbolen en teksten. Uiteindelijk valt ons zelfbeeld samen met het beeld dat wij hebben van deze bemiddelaars.’

Denken begint veelal als een reactie op een in gedachten komende herinnering en menig uitzicht wekt ook kijkend denken op. In denken kan een grote kracht ontstaan en terecht wordt denken in het Groot Woordenboek der Nederlandse Taal van Dale omschreven als ‘het verstand doen werken’. Het is het best getypeerd door Descartes (1596–1650) in zijn Pricipia Philosophiae: ‘Ik denk, dus ik besta’.

‘No amount of energy will take the place of thought’ [Henry van Dyke 1852–1933]